Pod rządami Stalina miało miejsce w sumie ponad sto akcji deportacji, ale pierwszą i największą masową deportacją była niewątpliwie wewnętrzna deportacja chłopstwa radzieckiego. W latach 1930-31 ponad million osiemset tysięcy kułaków potraktowanych jako niepożądane elementy i których podejrzewano o wrogie nastawienie do kolektywizacji, zostało przymusowo „przesiedlonych ” na Daleką Północ z regionów o bardzo urodzajnej ziemi, słynnej z uprawy pszenicy. Zostali oni zesłani do regionów, gdzie panowały wrogie człowiekowi warunki naturalne: na Ural, na Syberię i do Kazachstanu.
Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow, niemiecko-radzieckiego traktatu podpisanego w sierpniu 1939 r. zawierającego tajne klauzule o podziale Europy Środkowej i Wschodniej między dwoma nowymi sojusznikami, w latach 1939-40 Stalin podejmuje kolejny etap ekspansji na Zachód. Procesowi stalinizacji na nowo zdobytych terytoriach towarzyszy represja, której ofiarą padają byłe elity i inne tzw. „kontrrewolucyjne wrogie elementy społeczne”.
Po zwycięskiej bitwie o Stalingrad w lutym 1943 r. , kiedy Armia Czerwona zaczęła posuwać się na zachód, rozpoczęła się nowa fala deportacji. W krajach bałtyckich aresztowano i deportowanto kolaborowantów; osoby, które z własnej woli pojechały do pracy do Niemiec lub tych, którzy zostały zesłane na roboty oraz partyzantów, którzy zwalczali Armię Czerwoną. Kilka lat później, Sowieci organizują na Litwie nowe fale deportacji wiosną 1948 r., następnie na początku 1949 r.
Od momentu aresztowania do zesłania, droga każdego zesłańca wygląda zaskakująco tak samo. Najpierw aresztowanie we wsi, potem transport - najczęściej na wozie - do najbliższej stacji kolejowej, gdzie inni ludzie już czekają - tak zaczyna się prawie każde opowiadanie. Pociąg to długi skład wagonów bydlęcych, nie zawsze z pryczami ; bywało, że ludzie musieli kłaść się na podłodze. Kobiety, mężczyźni, dzieci w różnym wieku, stłoczeni, jedni przy drugich. Niekończąca się podróż nie wiadomo dokad.
Głód, niedożywienie, niemożliwość najedzenia się do syta, obsesyjne szukanie czegoś do zjedzenia, szkorbut, kurza ślepota z powodu braku witamin – niemal wszyscy świadkowie, a zwłaszcza ci, którzy byli deportowani jako dzieci, w ten sam sposób opisują swój stan fizyczny i psychiczny.
Nombre de déplacés découvrent les steppes, ces grandes plaines semi-arides, à leur arrivée en relégation dans le Sud de la Sibérie ou le Nord du Kazakhstan. On estime qu’à la mort de Staline en 1953, plus de 600 000 exilés vivaient dans les régions de steppe ouverte du Kazakhstan, où étaient notamment établis d’imposants complexes pénitentiaires comme le Karlag (à Karaganda) ou le Steplag (littéralement « Camp de la steppe »).
Praca jest podstwowym elementem życia na zesłaniu. W łagrach życie polega wyłącznie na katorżniczej pracy. Praca warunkuje przetrwanie jak i włączenie się zesłańców do otaczającego ich świata.
Dla większości świadków deportacji, życie w obozie i w oddalonych koloniach na Syberii i w Azji Centralnej stanowi po zetknięcie się raz pierwszy w życiu z osobami innej narodowości i innego pochodzenia społecznego, mówiącymi w obcym języku, będących innego wyznania, o odmiennych obyczajach i często należących do zwalczających się obozów.Podczas transportu w wagonach, mieszkania w barakach i w brygady pracy mieszają się najróżniejsi więźniowie, stoją w tej samej kolejce po przydział żywności, na apelach, w rzadkich chwilach odpoczynku lub rozrywki kulturalnej, czy też w przypad
Les langues, leur apprentissage, leur pratique, voire leur perte, sont des marqueurs importants des expériences de déportation. Elles sont souvent un moment de rencontre avec de nouvelles langues, qu’il s’agisse du russe que les enfants apprennent à l’école et emploient entre eux, ou des langues d’autres populations déportées, qui font parfois l’objet d’un apprentissage mutuel entre déplacés ou prisonniers. Mais la déportation pose aussi l’enjeu de la sauvegarde (voire de l’apprentissage pour les tout jeunes enfants) de la - ou des - langues natales
La déportation, le séjour en exil, ne conduit pas à rompre les liens avec ses proches, qui ont échappé à l’arrachement. Les lettres circulent de Lituanie en Sibérie, entre parents, parfois entre proches, lettres fortement surveillées par le contrôle postal, qui porte une attention toute particulière à celles qui vont ainsi des régions occidentales vers les « territoires lointains » qui sont lieux de déportation.
Ofiary deportacji mają kilka godzin na opuszczenie rodzinnego domu, gospodarstwa na wsi, mieszkania w mieście, po czym wpychani są do bydlęcych wagonów. I tak rozpoczyna się ciężka i nieskończenie długa podróż w nieznanym kierunku, nie wiadomo dokąd.Po przybyciu na miejsce zsyłki czekają ich prowizoryczne warunki. Skazani są na gnieżdżenie się w przeludnionych barakach, które symbolizują nie tylko represyjny system sowiecki, ale również warunki bytowe klasy robotniczej.
Mimo wielu dni podróży, nieraz kilku tygodni spędzonych w wagonie kolejowym w drodze na zesłanie, człowiek nie wyobraża sobie perspektywy życia w obozie pracy przymusowej. No, może z wyjątkiem tych, którzy mieli wyroki obozów pracy. Tak więc większość deportowanych Europejczyków była zatrzymana na podstawie dekretu o zbiorowej deportacji, wydanych przez władze i aparat bezpieczeństwa.
Geografia miejsc deportacji pokrywa się z rozmieszczeniem łagrów. Rozsiane są po całym terytorium radzieckim, przy czym łagry są liczniejsze w strefach, gdzie panują nieprzychylne człowiekowi warunki naturalne, na obszarach kopalnianych, czy w regionach, gdzie buduje się linie kolejowe lub obiekty przemysłowe.
Począwszy od 1940 r., w miarę jak Armia Czerwona posuwała się w stronę krajów bałtyckich i wschodnich terenów Polski, rozpoczęła się fala deportacji rodzin z dziećmi do odległych wiosek Syberii i Azji Centralnej ; niektóre dzieci tam się urodziły. Tylko nieliczna garstka chodziła do szkoły, większość z nich musiała pracować. Czasami umieszczano je w sierocińcach.
Wśród więźniów internowanych w łagrach po 1944 r. znajdują się liczne osoby skazane na przymusowe roboty za udział w zbrojnym oporze ludności cywilnej przeciwko sowietyzacji na Ukrainie Zachodniej, na Litwie, Łotwie i w Estonii. Więźniowie polityczni w łagrach mający świeżo wyniesione doświadczenie w konspiracji przeciwko sowieckiemu reżimowi odgrywają ogromną rolę w przeciwstawianiu się regulaminowi i stawianiu oporu władzy. Organizują zbiorowe ucieczki, strajki, strajki głodowe i bunty.
5 marca Stalin umiera w wieku 74 lat. Miliony obywateli radzieckich jak i komuniści na całym świecie pogrążeni są w żałobie.U więźniów gułagów budzi się nadzieja wolności. Wszyscy pamiętają ten dzień, kiedy to na porannym apelu dowiedzieli się o śmierci Stalina.
Les libérations des déplacés spéciaux des territoires occidentaux se mettent en place lentement, après la mort de Staline. Cette lenteur exprime les multiples hésitations et réticences des autorités : méfiance très forte vis-à-vis de populations qui pourraient relancer des actions insurrectionnelles; craintes des tensions lors des retours; réticences des régions dans lesquelles ont été déplacées ces populations, craignant de perdre une main d'oeuvre précieuse et peu coûteuse.En Lituanie, les libérations se font par deux canaux:
Les exilés ne subissent pas sans tenter, par divers moyens, d'échapper à leur sort. Avant même la mort de Staline, déportés lituaniens, ukrainiens et d'ailleurs, écrivent pour clamer l'injustice, pour dénoncer l'erreur. Ils écrivent aux plus hautes autorités de l'État soviétique, aux autorités de leur République, président du présidium du soviet suprême, premier secrétaire du parti, procureur général d'URSS, commissaire ou ministre de l'Intérieur, etc.
W roku 1940 i 1941, kolejna fala deportacji objęła liczne rodziny polskie i Bałtów pochodzenia żydowskiego, którzy stali się ofiarami wywózki z powodu pochodzenia społecznego, przynależności politycznej i ideologicznej. Pozostała część stanowili uchodźcy wojenni, którzy uciekali z zachodniej Polski okupowanej przez Niemców na Kresy wschodnie. Tym, którzy trafili do tzw. radzieckiej inkorporowanej Ukrainy Zachodniej proponowano obywatelstwo radzieckie, a w przypadku odmowy wywożono ich na Syberię i na daleką Północ.
Liczni zesłańcy po dramatycznych przeżyciach związanych z upokorzeniami i przemocą w momencie deportacji, po przyjeździe na Syberię lub do Azji Centralnej, postrzegają nieco inaczej tamtejszy świat, który mimo ciężkich warunków otwiera przed nimi możliwość pewnej integracji. Z zaskoczeniem stwierdzają, że sytuacja materialna miejscowej ludności niewiele różni się od ich własnego położenia. Łączy ich wspólne doświadczenie jako pracowników kołchozów bądź przemysłu drzewnego.
Po zakończeniu wojny tylko nieliczni wracają z gułagów, dopiero po śmierci Stalina i na początku lat sześćdziesiątych rozpoczęła się w drodze amnestii wielka fala zwolnień z zesłania. Po długiej podróży do kraju rodzinnego, kompletnie odmienionego po zmianie nie tylko ustroju politycznego, ale i granic (Kraje Bałtyckie, Polska i Ukraina Zachodnia), więźniowie zwolnieni z gułagów jak i deportowani wracają do zdziesiątkowanych przez wojnę i represje rodzin i podobnie jak reszta ludności, zostają poddawani systematycznej weryfikacji życiorysów.
Osoby deportowane spoza ZSRR w granicach sprzed 1939 r. pozostawiły bardzo bogatą literaturę wspomnieniową, nie tylko w swoim języku ojczystym, ale również w językach zachodnioeuropejskich. Po zwolnieniu z zesłania wiele z nich wyemigrowało do Francji, Wielkiej Brytanii lub do Stanów Zjednoczonych. Na emigracji napisały relacje i świadectwa po angielsku i po francusku. Możemy wyodrębnić dwie fale publikacji: pierwszą, zaraz po zakończeniu drugiej wojny światowej, a następną w latach osiemdziesiątych, zwłaszcza w latach 1990-2000.